Hyrje në teoritë e mëdha të romanit

Ky studim nënkupton edhe një tjetër që mungon këtu: historinë e romanit. Në fakt, ekzistojnë disa histori për romanin francez, të plota e shumë të mira. Dhe ne do t’i referohemi kësaj historie.

Pa u ndalur te dallimet, historikisht të pasigurta, midis novelës, tregimit e romanit, nocioni teori e romanit shtrihet në një kuptim më të gjerë duke paraqitur sistemin e opinioneve të formuluara për llojin romanesk. Në këtë studim janë gërshetuar tri pikëpamje që plotësojnë njëra-tjetrën: një sintezë e diskutimeve dhe e polemikave për “zhanrin”, e cila synon ta përkufizojë atë në një vështrim historik, si dhe ta përcaktojë së brendshmi, sidomos gjatë epokave të ngjizjes së tij, të kundërshtimit e të refuzimit; duke u nisur nga ky diskutim social e kulturor për këtë doxa do të bëhet një analizë e teorive më të rëndësishme kushtuar çështjes së rrëfimit (Aristoteli) ose të romanit, të formuluara nga filozofë, shkrimtarë e kritikë; më në fund, këtu do të gjeni edhe një lexim të teorisë së romanit përmes disa veprave të mëdha romaneske si Don Kishoti ose Zhaku fatalist, të cilat i përgjigjen natyrës së krijimit e të tekstit letrar. Pra, duheshin bërë disa zgjedhje të imponuara nga formati i kësaj vepre. Fakti që në këtë kolanë ekziston një studim paralel mbi teoritë moderne për kritikën, duhet marrë, së paku, si një ftesë për t’u dhënë përparësi në shekullin XX disa shkrimtarëve në dëm të kritikëve, sepse disa nga këta shkrimtarë janë gjithashtu edhe teoricienë të rëndësishëm. Nga kjo pikëpamje, do të donim që këto dy Hyrje të konsideroheshin si plotësuese të njëra-tjetrës.

Nga ana tjetër, disa shkrimtarë të mëdhenj vetëm do të citohen këtu ose disa “ide të tyre për romanin” do të përmenden kalimthi, sepse ata nuk kanë përpunuar mirëfilli teori për zhanrin. Pjesa (e pabarabartë) e rezervuar, për shembull, për Stendhal-in, Flaubert-in, Proust-in apo Céline-in nuk do të thotë se ata janë nënvleftësuar, ose se praktika e tyre krijuese ka luajtur një rol dytësor në historinë e romanit, apo se ajo nuk ka pasur ndikim te teoricienët e njohur. Përkundrazi, duke marrë parasysh rëndësinë dhe ndikimin historik të disa prej tyre (Balzac, Flaubert, Proust), trajtimi kryesor që u kushtohet atyre nuk kufizohet vetëm te kronologjia e veprës së tyre. Dhe kjo është bërë qëllimisht.

Është e vërtetë se natyra rrënjësisht kritike e letërsisë romaneske ka bërë të mundur që të kufizohen pasiguritë, sepse shumë romane, në një moment apo në një tjetër të leximit të tyre, të ftojnë të reflektosh edhe për mënyrën se si janë krijuar ato. Nga ç’pikë ne duhet të nisemi për të kuptuar aty një teori të nënkuptuar të zhanrit? Për Don Kishotin kjo është e padiskutueshme. Aty teoria është e nënkuptuar dhe krejt e qartë, madje është themeluese! Pavarësisht nga niveli intelektual dhe ndikimi i mëvonshëm i pikëpamjeve të Proust-it mbi krijimin dhe konceptimin e romanit, Në kërkim të kohës së humbur, më shumë se një teori për romanin, për mendimin tonë, është një teori për gjuhën dhe një teori për letërsinë e konsideruar si një vepër arti. Megjithatë, ne mendojmë se kjo pikëpamje është e diskutueshme.

Edhe njëherë, pra, duhej zgjedhur, dhe ky është një operacion akoma më i vështirë, sepse nocioni për romanin nuk ka asnjë të dhënë të dëshmuar para teorisë së tij. Por këtë herë ne do të merremi me subjektin e këtij libri…

(pjesë nga parathënia)